Đặc điểm vị trí, điều kiện tự nhiên khu vực Đông Nam Á

Đông Nam Á không chỉ là một khu vực có vị trí địa lý quan trọng trên bản đồ thế giới mà còn sở hữu một môi trường tự nhiên phong phú và cộng đồng dân cư đa dạng về văn hóa và lịch sử. 

Hãy cùng Kiến thức THPT khám phá những yếu tố này để hiểu rõ hơn về tầm quan trọng và sự phức tạp của Đông Nam Á trong bối cảnh toàn cầu.

Phạm vi lãnh thổ và vị trí địa lý khu vực Đông Nam Á

Phạm vi lãnh thổ

Khu vực Đông Nam Á gồm 11 quốc gia với tổng diện tích khoảng 4,5 triệu km², chia thành Đông Nam Á lục địa và Đông Nam Á hải đảo.

Về vị trí địa lý

• Tọa lạc tại phía đông nam châu Á, nằm trong phạm vi vĩ độ 28°B đến 10°N và kinh độ từ 92°Đ đến 152°Đ.
• Các vị trí tiếp giáp bao gồm:
  • Phía bắc tiếp giáp với khu vực Đông Á;
  • Phía tây giáp với khu vực Nam Á và vịnh Bengal;
  • Phía đông nhìn ra Thái Bình Dương;
  • Phía nam giáp với Ôxtrâylia và Ấn Độ Dương.

Ảnh hưởng của vị trí địa lý và diện tích lãnh thổ tới sự phát triển kinh tế – xã hội

Vị trí địa lý và diện tích lãnh thổ là những yếu tố tự nhiên quan trọng, tác động sâu sắc đến sự phát triển kinh tế – xã hội của một khu vực, đặc biệt là ở Đông Nam Á.

Bản đồ các nước trong khu vực Đông Nam Á

Thuận lợi:

• Đông Nam Á là điểm nối giữa các lục địa Á – Âu và Ôxtrâylia, nơi hội tụ các dòng sinh vật và vành đai sinh khoáng, tạo ra một vùng giàu tài nguyên thiên nhiên, thuận lợi cho việc giao lưu và phát triển kinh tế.
• Khu vực này có nhiều tuyến đường biển quốc tế đi qua, đặc biệt là eo biển Ma-lắc-ca, một trong những điểm giao thông hàng hải quan trọng, giúp vận chuyển hàng hóa giữa châu Âu, châu Phi, Nam Á, Tây Nam Á và Đông Á.
• Là điểm gặp gỡ của các nền văn hóa lớn, Đông Nam Á sở hữu nền văn hóa phong phú và đặc sắc.

Khó khăn:

• Khu vực này thường xuyên phải đối mặt với các thiên tai như bão, động đất, núi lửa, sóng thần,…
• Vị trí địa – chính trị quan trọng của Đông Nam Á cũng ảnh hưởng trực tiếp tới vấn đề bảo vệ chủ quyền và an ninh quốc phòng trong khu vực.

>> Xem Thêm: Bài 7 địa lý 11 – Kinh tế khu vực Mỹ La Tinh

Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên của các nước khu vực Đông Nam Á

Địa hình và đất khu vực Đông Nam Á

Đông Nam Á lục địa:

Địa hình:

• Các dãy núi chạy theo hướng tây bắc – đông nam và bắc – nam chia cắt mạnh mẽ, tạo thách thức cho việc giao lưu kinh tế.
• Vùng có nhiều đồng bằng châu thổ được hình thành và phát triển nhờ các hệ thống sông lớn, bao gồm đồng bằng sông Hồng ở Việt Nam, đồng bằng sông Mê Nam ở Thái Lan, đồng bằng sông Xa-lu-en và đồng bằng sông I-ra oa-đi ở Mianma, cùng đồng bằng sông Mê Công.

Đất:

• Phần lớn là đất feralit ở khu vực đồi núi và đất phù sa ở các đồng bằng, điều kiện này rất thuận lợi cho việc phát triển nông nghiệp với cơ cấu cây trồng phong phú.

Đông Nam Á hải đảo:

Địa hình:

• Phần lớn là các núi trẻ với nhiều núi lửa hoạt động.
• Các đồng bằng chủ yếu nhỏ và hẹp, nằm dọc theo các khu vực ven biển, với một số đồng bằng lớn tại các đảo như Ca-li-man-tan, Xu-ma-tra, và Niu Ghi-nê.

Đất:

• Đất ở đây phần lớn rất màu mỡ, thuận lợi cho nông nghiệp.

Khí hậu khu vực Đông Nam Á

Đặc điểm khí hậu

• Hầu hết khu vực Đông Nam Á nằm trong các đới khí hậu xích đạo và nhiệt đới, với nhiệt độ cao (trung bình từ 21°C đến 27°C), độ ẩm cao (trung bình trên 80%), và lượng mưa lớn (trung bình từ 1000 mm đến 2000 mm).
  • Đông Nam Á lục địa và phần lớn lãnh thổ của Philippines có khí hậu nhiệt đới gió mùa.
  • Khu vực Đông Nam Á hải đảo phổ biến với khí hậu nhiệt đới gió mùa, xích đạo và cận xích đạo.
  • Các khu vực núi cao có khí hậu phân hóa theo độ cao.

Ảnh hưởng

• Khí hậu này thuận lợi cho sự phát triển của nền nông nghiệp nhiệt đới, ngành du lịch và cư trú.
• Những thách thức bao gồm: chịu ảnh hưởng bởi các thiên tai như bão, áp thấp nhiệt đới và lũ lụt.
• Biến đổi khí hậu và sự dâng cao của mực nước biển đang ảnh hưởng trực tiếp đến nhiều quốc gia, đặc biệt là các khu vực ven biển.

Sông, hồ

Sông:

Đặc điểm:

• Ở Đông Nam Á lục địa, mạng lưới sông ngòi phát triển dày đặc với nhiều con sông lớn như Mê Công, Iraoađi, Hồng, Mê Nam,… và chế độ nước sông thay đổi theo mùa.
• Ở Đông Nam Á hải đảo, các con sông thường rất ngắn và chứa nhiều nước.

Vai trò:

• Cung cấp nguồn nước sạch cho sinh hoạt và sản xuất của người dân;
• Là nơi thích hợp cho đánh bắt và nuôi trồng thuỷ sản;
• Một số con sông có tiềm năng lớn về phát triển thủy điện và là tuyến đường giao thông vận tải quan trọng.

>> Xem thêm: Bài 6 địa lý 11 – vị trí địa lý, dân cư, điều kiện tự nhiên khu vực Mỹ La Tinh 

Hồ:

Đặc điểm:

• Đông Nam Á sở hữu nhiều hồ tự nhiên nổi tiếng như hồ Tônlê Sáp (Campuchia), hồ Inlê (Mianma), hồ Mêra (Malaysia), hồ Tôba (Indonesia),…

Vai trò:

• Điều tiết dòng chảy và bảo đảm nguồn nước;
• Là nguồn cung cấp nước ngọt cho sinh hoạt và sản xuất con người;
• Hỗ trợ cho hoạt động khai thác và nuôi trồng thuỷ sản;
• Nhiều hồ có cảnh quan đẹp, là điểm thu hút du lịch.

Sinh vật

• Đông Nam Á là một trong những khu vực có tài nguyên sinh vật và mức độ đa dạng sinh học phong phú nhất trên thế giới.
• Khu vực này có diện tích rừng nhiệt đới khoảng 2 triệu km², với hai hệ sinh thái chính: rừng mưa nhiệt đới và rừng nhiệt đới gió mùa. Trong các khu rừng này, có nhiều loại gỗ quý như lim, nghiến, táu với trữ lượng lớn, cung cấp nguồn nguyên vật liệu quan trọng cho các ngành kinh tế, đặc biệt là công nghiệp chế biến và xuất khẩu gỗ.
• Tuy nhiên, tài nguyên sinh vật trong khu vực đang bị khai thác một cách quá mức. Nạn phá rừng để lấy gỗ và mở rộng diện tích canh tác nông nghiệp đang trở thành vấn đề cấp bách tại nhiều quốc gia trong khu vực.

Khoáng sản

• Đông Nam Á sở hữu tài nguyên khoáng sản đa dạng, với nhiều loại có trữ lượng lớn như thiếc, than đá, sắt, bô-xít, dầu mỏ, và khí tự nhiên.
• Khoáng sản là nguồn tài nguyên quan trọng, cung cấp nguyên liệu và nhiên liệu cho nhiều ngành công nghiệp như nhiệt điện, luyện kim, hóa dầu,… Đồng thời, chúng cũng tạo ra nguồn hàng xuất khẩu có giá trị cho nhiều quốc gia trong khu vực.

Biển

• Khu vực Đông Nam Á có vùng biển rộng lớn thuộc Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương.
• Vùng biển Đông Nam Á phong phú về hải sản và khoáng sản, có nhiều bãi biển đẹp và nhiều vịnh biển thích hợp để xây dựng các cảng nước sâu,… Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho hầu hết các quốc gia trong khu vực phát triển các ngành kinh tế biển.

Dân cư và xã hội tại khu vực Đông Nam Á

Đông Nam Á là một khu vực đa dạng về văn hóa, dân tộc và tôn giáo. Với vị trí địa lý thuận lợi, khí hậu nhiệt đới, khu vực này đã thu hút nhiều dân tộc đến sinh sống và phát triển.

Dân cư khu vực Đông Nam Á

Đặc điểm:

Quy mô dân số: Đông Nam Á có số dân đông, chiếm khoảng 8% dân số thế giới (năm 2020, dân số Đông Nam Á đạt 668,4 triệu người).

Tỉ lệ tăng dân số tự nhiên: Mặc dù có xu hướng giảm nhưng vẫn còn ở mức cao.

Cơ cấu dân số:

• Cơ cấu giới tính tương đối cân bằng. Năm 2020, tỉ lệ nam chiếm 49,98% và tỉ lệ nữ chiếm 50,02% tổng dân số.
• Nhìn chung, tại khu vực Đông Nam Á có cơ cấu dân số trẻ. Tuy nhiên, một số quốc gia đang đối mặt với quá trình già hóa dân số.

Cơ cấu và tỉ lệ tăng dân số tự nhiên

Thành phần dân cư: Đông Nam Á có sự đa dạng về dân tộc.

• Ở Đông Nam Á lục địa, cư dân chủ yếu là người Việt, Thái, Miến Điện, …
• Người Mã Lai là nhóm dân tộc có số lượng lớn nhất ở khu vực Đông Nam Á hải đảo.
• Người Hoa sinh sống rải rác khắp khu vực, tập trung nhiều hơn ở Đông Nam Á hải đảo.

Mật độ dân số: Mật độ dân số trung bình của khu vực là 148 người/km² (năm 2020); dân cư phân bố không đều giữa các khu vực và giữa các quốc gia:

• Dân cư tập trung đông đúc ở các đồng bằng và vùng ven biển, trong khi vùng núi có dân cư thưa thớt.
• Singapore có mật độ dân số cao nhất (8.019 người/km²), trong khi Lào có mật độ dân số thấp nhất (32 người/km²) vào năm 2020.

Vấn đề đô thị hóa:

• Tỉ lệ dân số thành thị ở khu vực Đông Nam Á chưa cao (49% vào năm 2020), có sự chênh lệch giữa các quốc gia và xu hướng tăng nhanh ở một số quốc gia như Philippines và Indonesia.
• Các siêu đô thị của khu vực bao gồm Manila (Philippines), Bangkok (Thái Lan), và Jakarta (Indonesia).

Ảnh hưởng

Thuận lợi:

• Dân số đông tạo nên thị trường tiêu thụ lớn, thu hút nhà đầu tư và thúc đẩy kinh tế phát triển.
• Cơ cấu dân số trẻ, cung cấp nguồn lao động dồi dào và dự trữ lao động lớn.
• Sự đa dạng về dân tộc làm phong phú văn hóa và tập quán sản xuất.
• Đô thị là nơi thu hút dân cư và người lao động, thúc đẩy tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

Hạn chế:

• Quy mô dân số lớn gây áp lực lên nhiều quốc gia trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống, bảo vệ môi trường và giải quyết việc làm.
• Một số quốc gia đang trải qua quá trình già hóa dân số, đặt ra thách thức về an sinh xã hội và chăm sóc y tế. Điều này đòi hỏi các quốc gia trong khu vực phải có những chính sách dân số và phát triển kinh tế phù hợp.
• Nhiều đô thị không đáp ứng đủ việc làm, chỗ ở, các dịch vụ cơ bản, hệ thống giao thông và cơ sở hạ tầng đang bị quá tải.

Xã hội

Đặc điểm

• Phong tục, tập quán và sinh hoạt văn hóa của người dân các nước trong khu vực có nhiều nét tương đồng.
• Đông Nam Á có sự hiện diện của hầu hết các tôn giáo lớn trên thế giới như: Thiên Chúa giáo, Phật giáo, Hồi giáo, Ấn Độ giáo,…
• Mức sống của người dân giữa các nước và giữa các bộ phận dân cư trong một nước còn có sự chênh lệch lớn. Singapore và Brunei là những nước có mức sống cao nhất trong khu vực.
• Tình hình chính trị và xã hội ở Đông Nam Á tương đối ổn định.

Ảnh hưởng

• Sự tương đồng về nhiều khía cạnh trong đời sống văn hóa tạo điều kiện thuận lợi cho các quốc gia hợp tác và cùng phát triển.
• Sự ổn định về chính trị và xã hội là nền tảng thuận lợi cho việc giao lưu, hợp tác và phát triển kinh tế – xã hội giữa các quốc gia trong khu vực.

Bài viết trên đây đã phân tích chi tiết Lý thuyết Địa Lí 11 Kết nối tri thức Bài 11: Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân cư và xã hội khu vực Đông Nam Á. Hy vọng nội dung này giúp ích cho bạn đọc trong quá trình học tập của mình.