Lịch sử văn minh Trung Hoa cổ trung đại SGK lịch sử kết nối tri thức

Tóm tắt lý thuyết văn minh Trung Hoa cổ – trung đại, được biên soạn ngắn gọn và súc tích, Kiến thức THPT sẽ giúp học sinh lớp 10 nắm chắc những kiến thức cốt lõi, hỗ trợ hiệu quả trong quá trình ôn tập và học tốt môn Lịch Sử 10.

Cơ sở hình thành văn minh Trung Hoa cổ trung đại là gì?

Điều kiện tự nhiên và dân cư

Điều kiện tự nhiên

• Trung Quốc tọa lạc tại phía đông bắc của châu Á.
• Địa hình chủ yếu là núi và cao nguyên.
• Các lưu vực của sông Hoàng Hà và sông Trường Giang tạo thành những vùng đồng bằng màu mỡ, thuận lợi cho việc phát triển nông nghiệp.
• Hầu hết lãnh thổ của Trung Quốc có khí hậu ôn đới và cận nhiệt đới; khu vực phía đông có khí hậu gió mùa, với lượng mưa cao vào mùa hè.

Đồng bằng Hoa Nam ở Trung Quốc

Dân cư

Từ thời nguyên thủy, các bộ lạc đã định cư tại lưu vực sông Hoàng Hà và hình thành nên tộc người Hoa Hạ. Họ tiến hành mở rộng lãnh thổ về phía nam và dần đồng hóa những cư dân bản địa.

Sau khi Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Quốc, cộng đồng người Hoa Hạ ngày càng phát triển và dần trở thành một dân tộc ổn định vào thời nhà Hán, được gọi là dân tộc Hán, đóng vai trò chủ đạo trong sự phát triển của văn minh Trung Hoa.

>> Xem thêm: Lịch sử văn minh ấn độ cổ trung đại và thành tựu to lớn

Điều kiện kinh tế

• Người Trung Quốc trồng nhiều loại cây như lúa mì, kê, dâu, đay,…
• Công cụ sản xuất chủ yếu được làm từ gỗ, đá, và xương.
• Vào thời kỳ Thương và Tây Chu, công cụ làm từ đồng thau trở nên phổ biến.
• Đến thời Chiến Quốc, công cụ làm từ sắt bắt đầu được sử dụng rộng rãi.
• Nền kinh tế nông nghiệp phát triển mạnh; các ngành thủ công như gốm sứ, đúc đồng, luyện sắt, dệt may, đóng thuyền, sản xuất giấy,… đã phát triển sớm, với trình độ thẩm mỹ và kỹ thuật chế tác cao.
• Thương nghiệp phát triển, hoạt động trao đổi và buôn bán trong nước và quốc tế được mở rộng. Từ thời Hán, hoạt động thương mại quốc tế của Trung Quốc phát triển mạnh thông qua Con đường Tơ lụa.

Tranh cày ruộng của người Trung Hoa

Tình hình chính trị – xã hội

Chính trị

• Vào khoảng thế kỷ XXI trước Công nguyên, cư dân tại lưu vực sông Hoàng Hà bắt đầu thoát khỏi chế độ công xã nguyên thủy, chuyển sang xã hội có sự phân hóa giai cấp và bắt đầu hình thành nhà nước.
• Trong các triều đại Hạ, Thương, Chu, cơ cấu nhà nước dần được hình thành và phát triển theo mô hình quân chủ chuyên chế.
• Năm 221 trước Công nguyên, Tần Thủy Hoàng thống nhất đất nước Trung Quốc. Hệ thống nhà nước quân chủ chuyên chế tiếp tục được xây dựng và củng cố qua các triều đại từ Tần đến Minh, Thanh.

Tần Thủy Hoàng (tranh minh họa)

Xã hội

• Trong thời Hạ, Thương và Chu, xã hội Trung Quốc được tổ chức gồm các thành phần: vua, quý tộc, nông dân, thợ thủ công, thương nhân và nô lệ.
• Kể từ thời Tần, cấu trúc xã hội Trung Quốc chủ yếu bao gồm: vua quan, địa chủ, nông dân, thợ thủ công và thương nhân. Trong đó, nông dân là tầng lớp đông đảo nhất và đóng vai trò quan trọng trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp.

Thành tựu văn minh Trung Hoa tiêu biểu

Chữ viết

• Vào thời nhà Thương (thế kỷ XVI – XII trước Công nguyên), người ta sử dụng chữ Giáp cốt, là chữ tượng hình được khắc trên mai rùa và xương thú.
• Vào cuối thời Thương, chữ Kim văn được khắc trên các vật dụng bằng đồng.
• Thời Tần, chữ Tiểu triện được sử dụng.
• Dưới thời nhà Hán, chữ viết được cải tiến và định hình, trở nên gần giống với chữ viết hiện đại.
• Ý nghĩa: Đây là những thành tựu quan trọng, đặt nền tảng cho sự phát triển chính trị, kinh tế, tư tưởng, và văn hóa – nghệ thuật của văn minh Trung Hoa.

Diễn biến hình thể chữ Hán

Văn học

Văn học Trung Quốc bao gồm nhiều thể loại như thơ ca, từ, phú, kịch và tiểu thuyết, phản ánh đa dạng các khía cạnh của xã hội thời đó.

Thời cổ đại: thơ ca được ưa chuộng và phát triển mạnh, với hàng trăm bài thơ được tập hợp trong “Kinh Thi” và “Sở Từ”.

Thời trung đại:

• Văn học càng ngày càng phong phú với nhiều thành tựu nổi bật, như phú và nhạc phủ thời Hán, thơ luật thời Đường, từ thời Tống, kịch thời Nguyên và tiểu thuyết thời Minh – Thanh.
• Thơ Đường đánh dấu đỉnh cao của nghệ thuật thơ ca Trung Quốc với những nhà thơ lớn như Lý Bạch, Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị,…
• Trong thời Minh – Thanh, tiểu thuyết phát triển mạnh mẽ, đạt được nhiều thành tựu với các tác phẩm tiêu biểu như “Tam quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung, “Thuỷ hử” của Thi Nại Am, “Tây du ký” của Ngô Thừa Ân, “Hồng lâu mộng” của Tào Tuyết Cần, “Liêu trai chí dị” của Bồ Tùng Linh,…

Bìa cuốn tiểu thuyết Tam quốc diễn nghĩa (La Quán Trung)

Sử học

Trong thời cổ đại, các tài liệu lịch sử đã bắt đầu xuất hiện.

Ở thời kỳ Tây Chu và Đông Chu, có các quan chuyên trách việc ghi chép sử liệu trong cung. Các tác phẩm đáng chú ý như sách Xuân Thu, Tả truyện, Chiến quốc sách, Lã thị Xuân Thu,…

Thời Tây Hán nổi bật với tác phẩm Sử ký.

Thời Đường, Nhà nước thành lập cơ quan biên soạn lịch sử gọi là Sử quán, biên soạn 24 bộ sử lớn.

Ngoài ra, có nhiều tác phẩm lịch sử có giá trị được các cá nhân biên soạn như Sử thông (Lưu Tri Cơ), Thông điển (Đỗ Hữu), Tư trị thông giám (Tư Mã Quang)…

Bìa tác phẩm Sử ký Tư Mã Thiên

Khoa học, kĩ thuật

Toán học

• Thời Chu, toán học là một trong sáu môn học bắt buộc (lục nghệ) dành cho con em của giới quý tộc.
• Kể từ thời Tây Hán, đã xuất hiện nhiều sách toán học như “Chu Bễ Toán Kinh” (bao gồm kiến thức về Lịch pháp, Thiên văn, Hình học, Số học) và “Cửu Chương Toán Thuật” (trình bày các phương pháp khai căn bậc hai, căn bậc ba, số âm, số dương, giải phương trình bậc nhất, cách tính diện tích các hình, thể tích các khối,…).
• Trong thời Nam – Bắc triều, Tổ Xung Chi đã tìm ra giá trị của số Pi với độ chính xác tới bảy chữ số.
• Vào thời Đường, mười bộ sách toán học lớn đã được sử dụng làm tài liệu giảng dạy tại Quốc Tử Giám.

Nhà toán học Tổ Xung Chi (minh họa)

Thiên văn học và lịch pháp

• Người Trung Quốc cổ đại đã sớm có những hiểu biết sâu sắc về thiên văn học, ghi chép về thời tiết, khí hậu và các hiện tượng nhật thực, nguyệt thực.
  • “Sách Xuân Thu” đã chính xác ghi lại các sự kiện nguyệt thực trong vòng 242 năm.
  • Nhà thiên văn Trương Hành đã giải thích hiện tượng nguyệt thực và tổng kết các kiến thức thiên văn trong tác phẩm “Linh hiến”.

Về lịch pháp, thời Thương, một năm được chia thành 12 tháng, với các tháng đủ có 30 ngày và các tháng thiếu có 29 ngày. Để đồng bộ với chu kỳ quay của Trái Đất quanh Mặt Trời, người thời Thương đã thêm một tháng nhuận vào lịch. 

Hệ thống 10 Thiên can và 12 Địa chi được sử dụng để ghi chép ngày, giờ, năm, tháng. Từ thời Hán, lịch pháp đã được chỉnh sửa và hoàn thiện, và vẫn được sử dụng cho đến ngày nay.

>> Xem thêm: Lý thuyết văn minh Ai Cập cổ đại lịch sử lớp 10

Y học

Các tác phẩm y học nổi tiếng bao gồm: “Hoàng đế nội kinh”, “Thần nông bản thảo kinh”, và “Thương hàn tạp bệnh luận” đã tập hợp những kinh nghiệm quý giá trong khám và chữa bệnh, cũng như các bài thuốc.

“Châm cứu giáp ất kinh” (thời Tây Tấn) cung cấp chi tiết về kỹ thuật châm cứu.

“Bản thảo cương mục” (thời Minh) là tài liệu tập hợp thông tin về 1892 loại cây thuốc.

Một số thầy thuốc nổi tiếng bao gồm Biển Thước, Hoa Đà, Trương Trọng Cảnh, Tôn Tư Mạc…

Danh y Hoa Đà (minh họa)

Các phát minh kĩ thuật 

• Bốn phát minh quan trọng của Trung Quốc bao gồm: kỹ thuật làm giấy, kỹ thuật in ấn, thuốc súng, và la bàn.

Kĩ thuật làm giấy của Trung Quốc

Ý nghĩa:

• Những phát minh này đã đóng góp rất lớn vào sự phát triển của lịch sử Trung Quốc, đặc biệt là trong các lĩnh vực văn hóa và hàng hải.
• Các phát minh kỹ thuật của Trung Quốc đã được truyền bá khắp thế giới và được cải tiến, ứng dụng rộng rãi.

Nghệ thuật

Kiến trúc văn minh trung hoa cổ trung đại

• Các công trình kiến trúc tiêu biểu bao gồm: kinh đô Trường An, Vạn Lý Trường Thành, Lăng Ly Sơn, chùa Phật Quang tại Ngũ Đài Sơn, Cố cung Bắc Kinh, Thiên Đàn, Di Hoà Viên và Thập Tam Lăng,…

Vạn Lý Trường Thành

Điêu khắc

• Nghệ thuật điêu khắc Trung Quốc thể hiện sự phong phú qua các tác phẩm tượng tròn (tượng Phật, các vị thần, con người, động vật,…), các phù điêu trên các công trình kiến trúc như cung điện, lăng mộ, chùa chiền, cũng như các tác phẩm chạm trổ trên đồ đồng, đồ ngọc và ẩn chương.
• Nghệ thuật chạm trổ trên ngọc và đá quý được coi là đặc trưng nổi bật của nghệ thuật điêu khắc Trung Hoa.

Điêu khắc Phật giáo ở Long Môn thạch quật (Lạc Dương, Trung Quốc)

Hội họa

• Nghệ thuật hội họa Trung Quốc phong phú với nhiều chủ đề như đời sống cung đình, tôn giáo, phong cảnh, con người, động vật, thực vật và sinh hoạt dân gian,…
• Các bức tranh chủ yếu được vẽ trên lụa, giấy hoặc trên tường (bích hoạ), nổi bật với phong cách ước lệ, chú trọng vào đường nét hơn là màu sắc.
• Kể từ thời Đường, phương pháp vẽ tranh thủy mặc được hoàn thiện và phát triển, trở thành một nghệ thuật độc đáo và mang đậm bản sắc truyền thống.

Âm nhạc

• Trung Quốc được biết đến với biệt danh khác “đất nước của nhạc lễ”.
• “Kinh Thi” là bộ sưu tập thơ ca cổ, bao gồm ba phần chính: Phong (ca khúc dân gian), Nhã (âm nhạc cung đình), Tụng (ca khúc cúng tế), cùng với “Sở Từ” của Khuất Nguyên,…
• Các hình thức nhạc vũ, ca vũ và hí khúc cũng rất phát triển.

Tư tưởng, tôn giáo

Các thuyết Âm dương, Bát quái và Ngũ hành

• Người Trung Quốc cổ đại đã nỗ lực giải thích nguồn gốc của thế giới và đúc kết thành các thuyết Âm dương, Bát quái, Ngũ hành.
• Những thuyết này thể hiện những quan niệm duy vật biện chứng ban đầu và đã có ảnh hưởng lớn tới tư tưởng triết học ở Trung Quốc cũng như các nước có ảnh hưởng văn hóa Hán.

Sơ đồ mối quan hệ giữa các yếu tố trong Ngũ hành

Nho gia

• Người sáng lập Nho giáo là Khổng Tử (551 – 479 trước Công nguyên). Tư tưởng của ông bao gồm các lĩnh vực triết học, đạo đức, chính sách quản lý nhà nước và giáo dục.
• Các nhà tư tưởng lớn thời Chiến Quốc như Mạnh Tử và Tuân Tử đã bổ sung và phát triển thêm học thuyết này.
• Từ thời Hán Vũ Đế, học thuyết Nho gia trở thành tư tưởng chính thống trong chế độ quân chủ chuyên chế của Trung Quốc, tồn tại hơn 2.000 năm.

Khổng Tử

Pháp gia

• Người sáng lập ra Pháp gia là Quản Trọng, một vị tướng của nước Tề.
• Trong thời Xuân Thu – Chiến Quốc, nhiều nhà tư tưởng đã tham gia vào việc phát triển học thuyết này, trong đó nổi bật nhất là Thương Ưởng và Hàn Phi.
• Học thuyết Pháp gia chủ trương sử dụng pháp luật để quản lý đất nước, tập trung vào các biện pháp nhằm làm cho quốc gia giàu mạnh và quân đội hùng hậu.

Mặc gia

• Người sáng lập học thuyết Mặc gia là Mặc Tử, sống trong thời Chiến Quốc.
• Mặc Tử đề xướng thuyết Kiêm ái, tức là thương yêu mọi người, đồng thời phản đối chiến tranh xâm lược. Ông cũng cho rằng những người làm quan phải là những người có tài đức, không phân biệt dòng dõi hay xuất thân.
• Tác phẩm nổi tiếng của Mặc gia là sách “Mặc Tử”.

Đạo gia và Đạo giáo

• Người sáng lập tư tưởng Đạo gia là Lão Tử.
• Tác phẩm tiêu biểu của ông là “Đạo Đức Kinh”.
• Trong thời Chiến Quốc, Trang Tử đã kế thừa và phát triển thêm các yếu tố duy vật và biện chứng trong tư tưởng triết học và hiện chứng học của Đạo gia.
• Vào thời Đông Hán, Đạo giáo được hình thành dựa trên sự kết hợp giữa các hình thức tín ngưỡng dân gian và học thuyết Đạo gia.
• Trong thời Nam – Bắc triều, Đường và Tống, Đạo giáo tiếp tục phát triển, mọi người thờ cúng Lão Tử và các vị thần tiên khác với mục đích tu luyện nhằm đạt được sự trường sinh bất tử.

Lão Tử

Ý nghĩa của văn minh Trung Hoa cổ trung đại

• Phản ánh sức sáng tạo phi thường của nhân dân Trung Quốc trong lao động.
• Thể hiện một cách sinh động quá trình phát triển của xã hội Trung Quốc qua hàng nghìn năm lịch sử.
• Những thành tựu đạt được trên nhiều lĩnh vực như tư tưởng, triết học, chữ viết, văn học, sử học, y học, khoa học, kỹ thuật,… đã đóng góp quan trọng vào quá trình phát triển của văn minh nhân loại.